Гісторыя станаўлення Дзяржаўнай інспекцыі працы

Знамянальныя даты і падзеі

У перыяд валадарання расійскай імператрыцы Ганны Іаанаўны ў 1734 годзе быў заснаваны нагляд за ўмовамі працы ў асобе аднаго обер-камісара і трох камісараў “для лепшага за фабрыкамі глядзення”. Аднак тады Беларусь уваходзіла ў склад Рэчы Паспалітай, а не Расейскай імперыі.

Па законах Расійскай імперыі

1 чэрвеня 1882 года прымаецца закон, які забараняе працу ў ноч падлеткам да 15 гадоў і ўстанаўлівае падлеткам ад 12 да 15 гадоў 8-мі гадзінны працоўны дзень. У гэтым законе мелася ўказанне аб стварэнні спецыяльнага інстытута асаблівай інспекцыі. Указам расійскага імператара Аляксандра III ад 29 чэрвеня 1882 г. «Аб малалетніх, якія працуюць на заводах, фабрыках і мануфактурах» для нагляду за выкананнем пастаноў аб працы і навучанні малалетніх рабочых была заснавана асаблівая інспекцыя. Дадзеная інспекцыя дзейнічала на падставе інструкцыі, зацверджанай міністрам фінансаў па пагадненні з міністрамі ўнутраных спраў і народнай асвеце. З гэтага дня можна пачынаць адлік дзейнасці інспекцыі працы.

Законам Расійскай імперыі ад 1 ліпеня 1882 года быў ўтвораны камітэт які спачатку знаходзілася ў падпарадкаванні Міністэрства фінансаў, а пазней – Міністэрства гандлю і прамысловасці. Фабрычная інспекцыя для нагляду за выкананнем законаў, цыркуляраў і прадпісанняў аб працы. Закон быў важным дзяржаўным актам, закліканым навесці элементарны парадак на вытворчасці, спыніць самавольства фабрыкантаў. За парушэнне гэтага закона,напрыклад, уладальніка фабрыкі маглі аштрафаваць на суму да 100 рублёў (у той час немалыя грошы) або нават арыштаваць на тэрмін да аднаго месяца. Вядома, тут прадугледжваліся пакарання і для працоўных: за парушэнні правілаў тэхнікі бяспекі або умоў працоўнага дагавора.

Гэтая мера была зроблена ў сувязі з ростам стачачнага руху рабочых па абароне сваіх працоўных правоў. Аднак Установа царскім урадам фабрычнай інспекцыі звялося толькі да прызначэння спачатку ўсяго 5, затым 20 інспектараў на ўсю Расію. Гэта былі людзі, у нейкай ступені заклапочаныя ўмовамі працы, становішчам работнікаў, і асабліва дзяцей і падлеткаў.

Сярод першых інспектараў былі эканамісты, юрысты, урачы і толькі адзін з дзевяці быў інжынерам па спецыяльнасці. У фабрычную інспекцыю ішоў колер рускай ліберальнай інтэлігенцыі.

Нягледзячы на малалікасць, першыя фабрычныя інспектары дастаўлялі шмат клопатаў фабрыкантам. І справа нават не ў тым, што яны практычна здолелі зрабіць для паляпшэння ўмоў працы фабрычных рабочых. Сам факт стварэння першай фабрычнай інспекцыі, несумненна, паслужыў пашырэнню і ўдасканаленню арганізацыі дзяржаўнага нагляду за вытворчасцю, распрацоўцы новых законаў аб інспекцыі і аб ахове працы.

Дзейнасць фабрычнай інспекцыі, рост і арганізаванасць рабочага руху прымусілі імператарскае ўрад прыняць меры па рэгламентацыі адносін паміж працоўнымі і прадпрымальнікамі.

У сувязі з гэтым паступова пашыраліся і правы фабрычнай інспекцыі, павялічвалася яе колькасць, а 30 мая 1903 года быў прыняты спецыяльны закон "Аб фабрычнай інспекцыі" і заснавана Горная інспекцыя.

У Палажэнні аб інспекцыі працы, уключаным у Статут, выяўляецца цесная сувязь дарэвалюцыйных фабрычных інспекцый з тэрытарыяльнымі адміністрацыйнымі органамі і паліцыяй. Напрыклад, у Статуце запісана, што «мясцовыя чыны фабрычнай інспекцыі дзейнічаюць пад кіраўніцтвам губернатара (кіраўніка горада, обер-паліцмайстара) ... чыны гарадской і павятовай паліцыі паведамляюць фабрычнай інспекцыі аб усіх выпадках якія дайшлі да ведама паліцыі пра парушэнне парадку і добраўпарадкавання на фабрыках і заводах..."»

За карацейшы перыяд свайго існавання Часовы ўрад паспеў толькі ў красавіку 1917 года прапанаваць зрабіць інспекцыю працы выбарнай і ўсталяваць яе адказнасць перад працоўнымі арганізацыямі.

Мэта саветаў-ахова жыцця, здароўя і працы

Амаль адразу пасля абвяшчэння Савецкай улады ўслед за дэкрэтамі аб міры, аб Зямлі быў прыняты дэкрэт Савета Народных Камісараў аб васьмігадзінным працоўным дні. За ім рушылі ўслед дэкрэты аб павелічэнні пенсій рабочым, пацярпелым ад няшчасных выпадкаў, аб прадастаўленні ўсім працоўным штогадовых адпачынкаў з захаваннем зместу і інш.

У лістападзе 1917 года ў складзе заснаванага Народнага Камісарыята працы быў арганізаваны аддзел аховы працы.

У гэты ж час ва ўсіх губернях, паветах і прамысловых цэнтрах актыўна ішло фарміраванне мясцовых органаў Народнага Камісарыята працы. Да канца 1917 года на пасяджэнні мясцовых камісарыятаў працы і прафсаюзаў было пастаўлена пытанне аб заснаванні выбарнай рабочай інспекцыі працы.

У студзені 1918 года на I Усерасійскім з'ездзе камісараў працы была падтрымана прапанова аб стварэнні выбарнай інспекцыі працы ў сістэме Народнага Камісарыята працы.

З улікам гэтых прапаноў 17 мая 1918 года адбылося пасяджэнне Савета Народных Камісараў, на якім разглядаўся праект дэкрэта «аб інспекцыі працы». Праект быў ухвалены і падпісаны старшынёй Савета Народных Камісараў В. Ульянавым(Леніным), Народным камісарам працы А. Шляпнікавым, кіраўніком справамі Савета Народных Камісараў В. Бонч-Бруевічам.

У дэкрэце было пазначана, што інспекцыя працы «мае на мэце ахову жыцця, здароўя і працы ўсіх асоб, занятых якою б там ні было гаспадарчай дзейнасцю, і распаўсюджваецца на ўсю сукупнасць умоў жыцця працоўных як на месцах іх працы, так і па-за гэтымі месцамі».

Неабходна адзначыць, што інспекцыі былі прадастаўлены шырокія паўнамоцтвы. Інспектары і інспектрысы працы мелі права вольнага доступу ва ўсякі час ва ўсе памяшканні месца працы, адпачынку і жылля працоўных і іх сем'яў. Яны былі надзелены правам прыцягваць вінаватых да суду, а таксама накладаць грашовыя спагнанні (у межах, устаноўленых асаблівай інструкцыяй) за невыкананне або парушэнні дэкрэтаў, пастаноў і іншых падобных актаў Савецкай улады і непрыняцце неабходных мер па ахове бяспекі, жыцця і здароўя працоўных.

10 ліпеня 1918 года Народны Камісарыят працы зацвердзіў “Наказ інспекцыі працы”, якім рэгламентавалася дзейнасць інспекцыі, а ў жніўні таго ж года быў зацверджана»Палажэнне аб інспекцыі працы".

Гэтымі дакументамі былі закладзеныя асноўныя арганізацыйныя прынцыпы і прававыя асновы дзейнасці інспекцыі працы: выбарнасць, падраздзяленне на тэхнічную і прававую, а пазней і санітарную вобласць, наяўнасць шырокіх уладных паўнамоцтваў для спынення парушэнняў.

У аснове сваёй такі парадак рэчаў захаваўся без істотных змен да 1933 года.

У складзе прафсаюзаў

23 чэрвеня 1933 года была прынята пастанова ЦВК СССР, Савета Народных Камісараў СССР і ВЦСПС аб зліцці Народнага Камісарыята СССР з ВЦСПС, згодна з якім інспекцыя працы і функцыі дзяржавы ў галіне аховы працы, якія ёю ажыццяўляюцца былі перададзеныя прафсаюзам. Варта адзначыць, што ў 1933 годзе ў вядзенне прафсаюзаў былі перададзены і спецыялізаваныя дзяржаўныя інспекцыі – санітарная, горнатэхнічная і котланадзор.

Так пачаўся новы этап у гісторыі інспекцыі працы, які працягваўся крыху больш за 60 гадоў.

У першы перыяд інспекцыі працы былі створаны пры ЦК прафсаюзаў, г. зн. па вытворча-галіновым прынцыпе. Агульнае кіраўніцтва інспекцыямі працы ажыццяўлялася ВЦСПС, а на месцах – мясцовымі саветамі прафсаюзаў. Надзяленне прафсаюзаў дзяржаўнымі функцыямі было адпаведным чынам замацавана ў заканадаўстве.

Аднак ужо з 1935 года інспекцыі працы ў сістэме прафсаюзаў арганізоўваліся толькі па вытворча-галіновым прынцыпе і цалкам падпарадкоўваліся галіновым ЦК прафсаюзаў.

У перадваенныя гады была праведзена чарговая рэарганізацыя: у 1936 годзе горнатэхнічная інспекцыя, а ў 1937 годзе котланадзор былі падпарадкаваныя адпаведным наркаматам. У 1935 годзе пры Савеце Народных Камісараў СССР ствараецца Дзяржаўная санітарная інспекцыя, і ўжо да 1940 годзе ў ЦК прафсаюзаў не было санітарных інспектараў.

Пасля вызвалення ад функцый спецыялізаванага нагляду дзейнасць прафсаюзаў была сканцэнтравана на ажыццяўленні дзяржаўнага нагляду і кантролю за выкананнем заканадаўства аб ахове працы і тэхніцы бяспекі.

У 1940 годзе было завершана адукацыя адзінай тэхнічнай інспекцыі прафсаюзаў замест раней прававой і тэхнічнай. У сувязі з гэтым Прэзідыум ВЦСПС 21 студзеня 1944 года прыняў "Палажэнне аб тэхнічным інспектары Цэнтральнага прафсаюза". Вядучай фігурай па ажыццяўленні аператыўных функцый дзяржаўнага нагляду ў галіне аховы працы стаў тэхнічны інспектар прафсаюза.

Неабходна адзначыць, што гэтая рэарганізацыя інспекцыі працы мела і шэраг адмоўных момантаў. Яна аслабіла прававую працу прафсаюзаў і ўскладніла задачы тэхнічных інспектараў, якія, не маючы спецыяльнай юрыдычнай адукацыі, вымушаныя былі спалучаць у сваёй працы спецыфічныя функцыі тэхнічнай інспекцыі з функцыямі прававой інспекцыі.

У сувязі з перабудовай кіравання прамысловасцю і будаўніцтвам у 1957 годзе ВЦСПС перадаў тэхнічную інспекцыю прафсаюзаў у вядзенне саветаў прафсаюзаў. Затым у 1966 годзе кіраўніцтва тэхнічнай інспекцыяй прафсаюзаў было зноў перададзена галіновым прафсаюзам. Аднак пад кіраўніцтвам саветаў прафсаюзаў працягвалі заставацца тэхнічныя інспекцыі прафсаюзаў работнікаў гандлю, асветы, аховы здароўя, некаторых іншых галін.

Усе тэхнічныя інспектары прафсаюзаў, нягледзячы на такую дваістасць у падпарадкаванасці, былі надзелены аднолькавымі, дастаткова шырокімі ўладнымі паўнамоцтвамі, што вынікаюць з заканадаўства аб працы і «Палажэнні аб тэхнічным інспектары прафсаюзаў».

У 1958 і 1966 гадах у Палажэнні аб інспекцыі прафсаюзаў уносіліся дапаўненні і змены. Таксама спецыяльныя пастановы па пытаннях працы інспекцыі працы прымаў ВЦСПС.

22 лістапада 1976 года была зноў адноўлена прававая інспекцыя працы ў пачатку ў саветах і ЦК прафсаюзаў, а затым і ў галіновых прафсаюзных органах сярэдняга звяна.

Пастановай Прэзідыума ВЦСПС ад 17 сакавіка 1977 года тэхнічная інспекцыя прафсаюзаў была перайменаваная ў тэхнічную інспекцыю працы.

Ва ўмовах суверэннай Рэспублікі Беларусь

Пасля абвяшчэння дзяржаўнай незалежнасці Рэспублікай Беларусь тэхнічная і прававая інспекцыі працы працавалі ў адпаведнасці з палажэннямі, зацверджанымі Саветам Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі.

У сувязі з распачатымі ў пачатку 90-х гадоў у рэспубліцы пераўтварэннямі сацыяльна-эканамічнага і палітычнага прылады былі па-новаму размежаваны функцыі дзяржаўных органаў, прафсаюзаў і іншых грамадскіх арганізацый і палітычных партый. Гэта запатрабавала ўнясенняў адпаведных змяненняў у заканадаўства: 22 красавіка 1992 года быў прыняты Закон Рэспублікі Беларусь «аб прафесійных саюзах», а 15 снежня 1992 года Вярхоўным Саветам былі ўнесены змяненні і дапаўненні ў Кодэкс законаў аб працы Рэспублікі Беларусь.

На падставе гэтых змяненняў у нацыянальным заканадаўстве 21 мая 1993 года Саветам Міністраў Рэспублікі Беларусь была прынята пастанова № 335 было прынята рашэнне аб стварэнні дзяржаўнай інспекцыі працы Рэспублікі Беларусь, якая пачала ажыццяўляць сваю дзейнасць з 1 кастрычніка 1993 года.

З гэтай даты ў Рэспубліцы Беларусь прафсаюзы ажыццяўляюць толькі грамадскі кантроль за выкананнем заканадаўства аб працы і правілаў па ахове працы.

Пры стварэнні дзяржаўнай інспекцыі працы Рэспублікі Беларусь за галоўнае былі прынятыя асноўныя прынцыпы міжнароднай арганізацыі працы.

У 1994 годзе з дзейнасцю Дзяржаўнай інспекцыі працы Рэспублікі Беларусь знаёмілася місія Міжнароднага Бюро працы, якая адзначыла, што дзейнасць дзяржаўнай інспекцыі працы Рэспублікі Беларусь адказвае прынцыпам міжнародных нормаў. Гэта заключэнне названай місіі паслужыла падставай для ратыфікацыі ў 1995 годзе Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь Канвенцыі Міжнароднай арганізацыі працы № 81 " аб інспекцыі працы ў прамысловасці і гандлі».

У лютым 1997 года Дзяржаўная інспекцыя працы Рэспублікі Беларусь была ператворана ў Камітэт па інспекцыі працы пры Міністэрстве працы Рэспублікі Беларусь з захаваннем выконваючых інспекцыяй функцый.

У адпаведнасці з Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 24 верасня 2001 г. № 516 "Аб удасканаленні сістэмы рэспубліканскіх органаў дзяржаўнага кіравання і іншых дзяржаўных арганізацый, падпарадкаваных Ураду Рэспублікі Беларусь" на базе Камітэта па інспекцыі працы пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 11 снежня 2001 г. № 1781 у структуры зноў адукаванага Міністэрства працы і сацыяльнай абароны Рэспублікі Беларусь быў створаны Дэпартамент дзяржаўнай інспекцыі працы, палажэнне аб якім было зацверджана пастановай Міністэрства працы і сацыяльнай абароны Рэспублікі Беларусь ад 27 снежня 2001 г. № 22.

У сувязі з уступленнем у сілу Указа Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 5 мая 2006 г. № 289 "аб складзе ўрада Рэспублікі Беларусь" Палажэнне аб Дэпартаменце Дзяржаўнай інспекцыі працы Міністэрства працы і сацыяльнай абароны Рэспублікі Беларусь было зацверджана пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 29 ліпеня 2006 г. № 959. На падставе гэтага становішча Дэпартамент ажыццяўляе сваю дзейнасць да цяперашняга часу.

Асноўныя змяненні і дапаўненні былі ўнесены ў яго ў сувязі з прыняццем Дырэктывы Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 27 снежня 2006 г. № 2 "Аб мерах па далейшай дэбюракратызацыі дзяржаўнага апарату«, Закона Рэспублікі Беларусь «Аб ахове працы» і указаў Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 15 кастрычніка 2007 г. № 498 "Аб дадатковых мерах па працы са зваротамі грамадзян і юрыдычных асоб" і ад 16 кастрычніка 2009 г. № 510 "Аб удасканаленні кантрольнай (нагляднай) дзейнасці ў Рэспубліцы Беларусь".

Са снежня 2012 г. Дэпартамент дзяржаўнай інспекцыі працы з'яўляецца паўнапраўным членам рэгіянальнага альянсу інспекцый працы краін-удзельніц СНД і Манголіі.

За гады свайго існавання Дэпартаментам дзяржаўнай інспекцыі працы, усімі яго работнікамі была праведзена значная праца па павышэнню выніковасці праводзімай працы, удасканаленні ўзаемадзеяння з іншымі дзяржаўнымі органамі нагляду і кантролю, пракуратурай, мясцовымі органамі ўлады і кіравання.

Канчатковым вынікам працы Дэпартамента дзяржаўнай інспекцыі працы з'яўляецца ўклад у агульную справу зніжэння траўматызму на вытворчасці, папярэджання парушэнняў працоўных правоў работнікаў. Дастаткова адзначыць, што калі ў 1993 годзе ў Рэспубліцы Беларусь на вытворчасці загінула 459 чалавек, то ў 2017 годзе-115 чалавек. Гэты паказчык ніжэй, чым, напрыклад, у Расійскай Федэрацыі, ва Украіне, у іншых краінах СНД, і набліжаецца да аналагічнага паказчыку эканамічна развітых краін Еўропы.